آقای خانبابا تهرانی از دوران معاشرت و دوستی خود با مسکوب خاطراتی دارد که کمتر جایی نقل و منتشر شده است. از او خواستیم این خاطرات را نقل کند. آقای تهرانی با صدایی گرفته و بغضی در گلو گفت که برای چنین گفتگویی آمادگی ندارد، اما حاضر است برخی از خاطرات خود را برای ما بازگو کند.

اولین دیدار من با شاهرخ مسکوب در نیمه سال ۱۳۳۳ در مقر زندان زرهی تهران بود. بعد از کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ عده زیادی از کادرها و فعالان و افسران وابسته به حزب توده دستگیر شدند. شاهرخ هم که در فعالیت تشکیلاتی شرکت داشت، دستگیر شده بود.

زندان لشکر دو زرهی که تیمور بختیار فرمانده آن بود، محل اصلی شکنجه فعالان سیاسی و بازجویی از آنها بود. مسکوب را هم به شدت شکنجه کرده بودند، به طوری که مچ دستهایش از فشار دستبند قپانی سیاه شده بود. چنان که خودش برایم تعریف کرد، موقع دستگیری در خیابان از پشت پتو روی سرش انداخته بودند، چون نمی خواستند متوجه شود چه کسی او را لو داده و باعث دستگیری او شده است.

پس از این که مأموران در حمام های مقر لشکر دو زرهی مرا هم حسابی مشت و مال دادند، مرا به اتاق کوچکی فرستادند که مسکوب هم آنجا بود. ما بیشتر از یک ماه در یک فضای چند متری با هم بودیم.

مسکوب در جوانی در میدان سیاست فعال بود

ساختمان زندان زرهی مخروبه و ابتدایی بود. در واقع آنجا اصلا زندان نبود، بلکه حمام های قدیمی و مرطوب ستاد لشکر دو بود که به سرعت تبدیل به شکنجه گاه و محل بازجویی شده بود. آنجا عبارت بود از هشت سلول یک نفره و دو اتاق بزرگتر که عده زیادی را در هر کدام به بند کشیده بودند.

زندانیان تحت مراقبت و کنترل دائمی و شدید قرار داشتند. مأموران زندان حتی در توالت هم ما را راحت نمی گذاشتند، چون شایع بود که از شدت فشار زندان، برخی از زندانیان از جمله سرهنگ مبشری، پشت در توالت اقدام به خودکشی کرده بودند.

شعر و تخته نرد!

با مسکوب در سلول هیچ وسیله ای برای وقت گذرانی و سرگرمی در اختیار نداشتیم، برای همین روی پتوی سربازی با نخ، صفحه تخته نرد درست کرده بودیم، و با مهره و طاس هایی که از جنس خمیر نان بودند، از بام تا شام با هم تخته نرد بازی می کردیم، و مدام برای هم رجز می خواندیم و سر برد و باخت جر می زدیم.

چندی نگذشت که یکی دیگر از فعالان حزبی را هم به اسم مهندس فرقانی به سلول ما آوردند که مدتی سه نفری با هم بودیم.

ما در همان سلول محقر ساعتها با هم قدم می زدیم تا پاهامان حرکتی داشته باشد. به یاد دارم که مسکوب شعری را زیر لب زمزمه می کرد که این طور شروع می شد:

تنها پر سیاوش است که همواره می دمد
خون سیاوش است که جوشان و تازه است…

بعدها از مسکوب شنیدم که او این شعر را به یاد دوستش مرتضی کیوان که به همراه افسران اعدام شده بود، می خوانده است. مسکوب با کیوان دوستی نزدیک داشت و بعدها کتابی هم درباره او تألیف کرد.

این “هم خانگی” کوتاه مدت تأثیری وصف ناپذیر بر زندگی من باقی گذاشت که هرگز فراموشش نمی کنم. آن زمان من جوانی ۲۱ ساله بودم و او حدود ۳۰ سال داشت و در همان موقع هم انسانی فرهیخته و باکمال بود. مسکوب در سراسر زندگی برای من الگویی شایسته و والا باقی ماند.

مسکوب تنها متفکری ژرف نگر نبود، بلکه در اخلاق و فضایل انسانی هم به راستی نمونه بود. این را در برخوردهای سیاسی او به خوبی می توان دید. برای من نقل کرده بود که سرهنگ زیبایی که بازجوی پرونده او بود، به او پیشنهاد کرده بود که اظهار پشیمانی کند تا مورد عفو قرار گیرد. اما مسکوب به او گفته بود حاضر نیست برای آزادی و رفاه شخصی، از حیثیت و آبروی خود مایه بگذارد. از سوی دیگر با اینکه بعدها به راه و اندیشه دیگری رفته بود، اما هرگز از یاران پیشین خود بد نگفت و حاضر نشد آنها را برنجاند.

شاهرخ شش سالی در زندان بود. در این مدت آسیب بسیاری به او رسید: چیزهای بسیاری را از دست داد و خانواده او از هم پاشید.

دیدار پس از سالها دوری

پس از آزادی از زندان از ایران خارج شدم و تا مدتها از مسکوب خبری نداشتم، تا اینکه در سال ۱۹۶۵ در خانه حسن قاضی در پاریس او را دوباره دیدم. از دیدن او پس از آنهمه سال، از شادی و شعف سراز پا نمی شناختم.

من از چین به فرانسه رفته بودم و همچنان به عقاید چپ افراطی پای بند بودم. آشکار بود که او با افق های فکری بازتری آشنا شده است. ما با هم درگیر بحث هم شدیم. چون من همچنان به هنر خلقی و طبقاتی اعتقاد داشتم، و او به این دیدگاه رسیده بود که هیچ چیز جز احساسات مستقل درونی نمی تواند و نباید مبنای آفرینش هنری باشد. هنرمند تنها در برابر خود، وجدان و احساسات خود مسئولیت دارد.

شاهرخ مسکوب در سالهای آخر زندگی خود را وقف فرهنگ و ادب کرده بود

او از دید تعصب آمیز و جزم آلود “تعهد هنری” فاصله گرفته بود و ادبیات حزبی را چیزی جز تبلیغ ایدئولوژیک نمی دانست، که با ادبیات واقعی فاصله بسیار دارد.

بعد از انقلاب سال ۱۳۵۷ که به ایران رفتم، مرتب در جلسات “کانون نویسندگان ایران” شرکت می کردم. شاهرخ مسکوب را هم گاهی می دیدم که به همراه مهرداد بهار و دوستان دیگرش به آنجا می آمد. چیزی نگذشت که متأسفانه کانون به میدان اختلافات و کشمکش های سیاسی تبدیل شد؛ شاهرخ که حوصله این جنگ و جدلها را نداشت، دیگر به آنجا نیامد.

یک بار هم مسکوب را در خانه خسرو شاکری ملاقات کردم، که ما و عده ای دیگر را دعوت کرده بود تا نشریه ای مستقل را پایه گذاری کنیم. سرانجام احمد شاملو نشریه مذکور را تحت عنوان “کتاب جمعه” منتشر کرد، و مسکوب تا مدتی با او همکاری داشت.

تا موقعی که در ایران بودم، باز هم گهگاه مسکوب را می دیدم.

وقتی ناچار شدم ایران را ترک کنم، در سال ۱۹۸۴ در پاریس از منوچهر هزارخانی شنیدم که مسکوب به پاریس آمده و نزد فرخ غفاری اقامت کرده است. طبعا بی درنگ با او تماس گرفتم و به دیدارش رفتم.

در سالهای بعد تماس ما قطع نشد. هر وقت به پاریس می رفتم با دوستان مشترکمان نظیر بابک امیرخسروی دور هم جمع می شدیم و از گذشته ها یاد می کردیم. او در مرکز شهر پاریس یک مغازه عکاسی باز کرده بود و پشت همان محل زندگی می کرد. این اواخر به شدت هوای او را کرده بودم، انگار به دلم برات شده بود که به زودی از دیدارش برای همیشه محروم خواهم شد. تا آمدم به خود بجنبم، اجل مهلت نداد.